آثار ناترازی گاز اگر همه صنایع را گرفتار کرده، بیش از همه صنعت پتروشیمی را با چالش‌های حیاتی مواجه کرده است؛ صنعتی که ۴۴درصد از ارزش صادرات کشور را به خود اختصاص داده حالا نه می‌تواند یکسال مالی کامل را پیش‌بینی تولید داشته باشد و نه تغییرات مداوم سیاست‌های دولت این اجازه را می‌دهد که بازاری باثبات را پیش‌بینی کند. همه این اتفاق‌ها از ناترازی گاز مسبب شده و حالا ریسک ناشی از کمبود گاز و افزایش قیمت‌ها باعث شده یک عدم تعادل بین قیمت جهانی و هزینه‌های تمام‌شده برای برخی محصولات پتروشیمی ایجاد شود که در بلندمدت ادامه آن می‌تواند حیات این صنعت را به خطر بیندازد.
در میان محصولات پتروشیمی‌های ایران، متانول نام آشناترین محصول پتروشیمی است که راه به بازارهای جهانی دارد. محصولی که چندسال اخیر علاوه‌بر ناترازی گاز مخالفان سرسختی هم در مجلس داشته که آن را در گروه محصولات خام دسته‌بندی کرده‌اند. ناترازی گاز و افزایش قیمت‌ها هم بیشترین تاثیر را بر واحدهای متانولی گذاشته و باعث کاهش نرخ عملیاتی این صنعت شده است. چنین تصویری برای ۱۱ واحد تولیدکننده متانول که بخش بزرگی از سهام آنها در بورس معامله شده و سهامداران پروپاقرصی هم دارد، شرایطی ناامیدکننده است.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که به بررسی آخرین وضعیت صنایع پتروشیمی پرداخته با تاکید بر تاثیر ناترازی گاز در رقابت جهانی این محصول صادراتی ایران می‌نویسد: «در سال ۱۴۰۲ از حدود ۲/۱۰میلیون تن متانول تولیدی حدود ۷۰۰ هزار تن آن در داخل کشور مصرف شده و باقی صرف صادرات عمدتا به مقصد چین می‌شود. در سال ۱۴۰۰ بیش از ۲۳میلیارد مترمکعب گاز طبیعی شامل ۹میلیارد مترمکعب خوراک و ۱۴میلیارد مترمکعب سوخت در صنعت پتروشیمی مصرف شده است. از کل عملکرد خوراک مصرفی ۶۹درصد معادل ۲/۶میلیارد مترمکعب و از کل عملکرد سوخت مصرفی ۱۱درصد معادل ۶/۱میلیارد مترمکعب در صنعت متانول مصرف شده است.
براساس این گزارش، بررسی سبد تقاضای متانول در جهان نشان می‌دهد که به‌طور متوسط تقریبا ۵۱درصد متانول به محصولات شیمیایی (ازجمله ۲۶درصد فرمالدهید و ۹درصد استیک اسید)، ۳۱درصد به محصولات سوختی و ۱۸درصد تبدیل به الفین می‌شود. در ایران از ۲/۱۰میلیون تن متانول تولیدی پتروشیمی بندر امام حدود ۱۷۶هزار تن و پتروشیمی شیمی‌بافت ۳۳هزار تن متانول جهت تولید MTBE و پتروشیمی فناوران ۸۱هزار تن برای تولید اسیداستیک مصرف می‌کنند.
این گزارش مطرح می‌کند که نتایج بررسی طرح‌های آتی در دست اجرای این صنعت حاکی از آن است که تا پایان سال ۱۴۱۲ از کل متانول تولیدی برآوردشده به میزان ۴/۲۳میلیون تن، حدود ۶۹درصد (معادل ۱/۱۶میلیون تن) تبدیل به الفین (MTO) و کمتر از یک میلیون تن به سایر محصولات شیمیایی و سوختی تبدیل و حدود ۶۰۰هزار تن در سایر صنایع مصرف و مابقی صادر خواهد شد.
محصول اول در خطر
درحالی‌که تقاضا برای متانول دردنیا در حال افزایش است، تولید متانول حالا در ایران به دلیل کمبود گاز به تدریج از دایره رقبا در حال خارج شدن است. گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد که تجارت متانول در سال ۲۰۲۲، حدود ۳۳میلیون تن بوده است. خاورمیانه با توجه به حجم بالای تولید و نبود ظرفیت پایین‌دستی مصرف متانول، با ۳/۱۴میلیون تن صادرات، بزرگ‌ترین منطقه صادرکننده متانول است. آمریکای جنوبی و آسیای جنوب شرقی به‌ترتیب با ۷/۵ و ۵/۲میلیون‌تن در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در سمت واردات، چین بزرگ‌ترین واردکننده متانول با میزان واردات ۳/۱۲میلیون تن بوده که این حجم از واردات در کنار مقدار بالای تقاضا باعث تسلط چین بر بازار جهانی متانول شده است.
این گزارش بیان می‌کند که طی سال ۲۰۲۲، در خاورمیانه تعداد ۲۳مجتمع در کشور‌های ایران، عربستان، قطر، عمان و بحرین با مجموع ظرفیت حدود ۲۵میلیون تن فعال بودند که ۵/۱۷ میلیون تن متانول با نرخ متوسط عملیاتی ۷۰درصد تولید کردند. ۳/۱۴ میلیون تن معادل ۸۲درصد از متانول تولید شده در منطقه به سایر مناطق به‌ویژه چین صادر شده است. ایران بیشترین سهم از صادرات متانول منطقه خاورمیانه را به خود اختصاص داده است.
این گزارش ادامه می‌دهد که در ایران یازده واحد تولیدکننده متانول وجود دارد که در سال ۱۴۰۲ مجموع ظرفیت اسمی آنها ۷/۱۵میلیون تن بوده که با نرخ متوسط عملیاتی ۶۴درصد نزدیک به ۲/۱۰میلیون تن متانول در کشور تولید شد. آنطور که شرکت ملی صنایع پتروشیمی گزارش داده است، در طرح‌های کلان صنعت پتروشیمی مطابق با برنامه هفتم توسعه بناست که با اجرای ۹ طرح متانولی و تبدیل گاز به اتیلن و پروپیلن (GTPO) در دست اجرا، ظرفیت تولید متانول ایران در سال۱۴۰۷ به ۹/۲۹میلیون تن و با اضافه شدن پنج طرح دیگر ظرفیت تولید این محصول در سال ۱۴۱۲ به ۹/۳۵میلیون تن برسد. پیش‌بینی شده که مقدار تولید واقعی در سال ۱۴۰۷ حدود ۵/۱۹میلیون باشد که همچنان با توجه به عدم اجرای طرح‌های تکمیل زنجیره ارزش (تبدیل متانول به الفین و پروپیلن)، بخش قابل‌توجهی از متانول تولیدی کشور حدود ۱۲میلیون تن صادر شود با این حال ناترازی گاز حالا یک چالش مهم برای این صنعت به‌شمار می‌آید.
مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش تاکید کرده است که «البته تحقق این ارقام مشروط به تامین پایدار خوراک یعنی گاز طبیعی است. با توجه به مساله ناترازی گاز طبیعی در کشور این مهم دارای نااطمینانی‌های زیاد اســت و نیازمند توجه و برنامهریزی دقیق در رابطه با صدور موافقت اصولی طرح‌ها و بازنگری در مجوزهای صادرشده است.»
براساس این گزارش، «در سال۱۴۰۰بیش از ۲۳میلیارد مترمکعب گاز طبیعی شــامل ۹ میلیارد مترمکعب خوراک و ۱۴ میلیارد مترمکعب سوخت در صنعت پتروشیمی مصرف شده اســت. از کل عملکرد خوراک مصرفی ۶۹درصد معادل ۶/۲میلیارد مترمکعب و از کل عملکرد سوخت مصرفی ۱۱درصد معادل ۱/۶میلیارد مترمکعب در صنعت متانول مصرف شده است. گفتنی است، مقدار سوخت مصرفی بدون لحاظ سوخت مصرفی برای تامین سرویسکهای جانبی توسط مجتمع‌های تامین‌کننده یوتیلیتی در این صنعت است.»
از خسارت ۳/۱میلیارد دلاری تا چشم‌اندازی مبهم
همین چند روز پیش بود که احمد مهدوی ابهری، رییس انجمن ملی کارفرمایی صنایع پتروشیمی کشور از خسارت ۳/۱میلیارد دلاری به صنایع پتروشمی ناشی از قطع گاز در سال جاری خبرداد. این آمار فقط برای مهر و آبان است که پیش‌بینی شده و تا پایان سال عدم‌النفع پتروشیمی‌ها از تولید و صادرات محصولات خود بیشتر خواهد شد.
احمد مهدوی ابهری می‌گوید: «در برنامه هفتم طرح‌هایی داریم که حدود ۲۰ تا ۲۴ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد که تاکنون نصف این رقم هزینه شده و مابقی آن قرار است از همین ارز داخلی صنعت مورد استفاده قرار گیرد. در نظر بگیرید صنعت پتروشیمی طی نه‌ماهه امسال حدود ۷میلیارد دلار به نیما داده است و این رقم در حالی بوده که ۵/۹میلیارد دلار کل صادرات صنعت بوده است. در عین حال ناترازی گاز باعث شده در حال حاضر گاز پتروشیمی‌های کشور قطع شده و برخی دیگر که دو فاز دارند با قطعی یک فاز روبه‌رو شده‌اند. قطعی گازها امسال نسبت به سال گذشته بیشتر شده که دلیل آن هم شروع این قطعی‌ها از ۱۵ مهر بوده است در حالی که در سال‌های گذشته این موضوع از آذرماه شروع می‌شد. متاسفانه این موضوع به تولید فشار آورده است و پیش‌بینی می‌کنیم که حداقل ۱ تا ۳/۱میلیارد دلار از صادرات ما نسبت به پارسال کاهش پیدا کند.
هم طرح‌های پیش‌بینی‌شده برای حیات صنعت پتروشیمی به خصوص برای حضور در بازارهای جهانی حائز اهمیت است و هم شدت گرفتن رقابت‌های جهانی به خصوص رقابت‌های منطقه‌ای ایجاب می‌کند که این طرح‌های توسعه‌ای که عمدتا تکمیل زنجیره ارزش است، سرعت بیشتری بگیرد، با این‌حال موانعی مثل کمبود منابع سرمایه‌گذاری ناشی از عدم‌النفع پتروشیمی‌ها و ناترازی گاز مساله‌ساز شده است.
مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد کرده است که با توجه به تعدد واحدهای متانولی در کشور بدون توجه به ظرفیت توسعه زنجیره پایین‌دست آن و تمرکز بر بازار انحصاری صادراتی چین که از نقاط‌ضعف صنعت متانول کشور است، به همین دلیل لازم است «سند راهبردی توسعه صنعت متانول و زنجیره ارزش پایین‌دست آن» متناسب با وضعیت تامین خوراک گاز طبیعی، توسعه ظرفیت صنایع پایین‌دست و نیازسنجی داخل و کشش بازار و پایش و رصد وضعیت بازار جهانی این محصول و زنجیره ارزش در دستور کار دولت قرار بگیرد.
