صفحه آغازین تقویم‌ها را که باز می‌کنی جمله‌ای نوشته شده است: «بر اساس استخراج دکتر ایرج ملک‌پور». نام او برای همه ما آشناست.
صفحه آغازین تقویم‌ها را که باز می‌کنی جمله‌ای نوشته شده است: «بر اساس استخراج دکتر ایرج ملک‌پور». نام او برای همه ما آشناست. اگر چه کمتر در رسانه‌ها دیده شده و می‌شود. سال ۸۶ سال تلخی برای او بود. چرا که در خبرها شنیده شد او را از دانشکده ژئوفیزیک دانشگاه تهران کنار گذاشتند. دکتر ایرج ملک‌پور از استادان برجسته نجوم و استخراج تقویم در ایران بوده و هست. در سال ۱۳۷۹ پس از دو دهه تلاش‌ها و حضور علمی او در مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران هیئت دولت از او خواست تا استخراج تقویم ایران را به‌طور رسمی برعهده بگیرد.
او علاوه بر استخراج تقویم ایران، تقویم مالدیو، سریلانکا، برمه و برونئی را هم به در خواست این کشورها تنظیم می‌کند. همچنین ارتش فرانسه برای تنظیم تقویم اوقات شرعی سربازان مسلمانش از وی کمک گرفته است. یکی از آثار مشهور او «تقویم ۵۰۰۰ ساله هجری شمسی» است که در آن وقایع تاریخ ایران را به هجری شمسی تبدیل کرده است. پرسش‌های مرسوم بسیاری از مردم درباره تقویم و مشخص کردن ساعت سال تحویل و ایام سال بهانه گفت‌وگوی ما با ایشان شد.
مبنای تقویم ایران هجری شمسی است ؟ چرا؟
برای بررسی تقویم از دوره مداری اجرام سماوی به عنوان واحد زمان استفاده می‌شود که بیشتر دوره‌های زمانی تعیین شده مربوط به ماه و خورشید است. تقویمی که از محاسبه دوره مداری ماه استخراج می‌شود، تقویم قمری و تقویمی که از محاسبه دوره مداری حرکت ظاهری یک سال خورشید استخراج می‌شود، تقویم شمسی نام دارد. مبدا سال در اکثر تقویم‌های کشورهای مختلف جهان قراردادی است. برخی از تقویم‌ها مثل تقویم ترکی ـ مغولی از هر دو دوره مداری ماه و خورشید استفاده می‌کند که به نام تقویم خورشید ـ قمری موسوم است. همچنین در تقویم ایرانی از هر دو تقویم قمری و شمسی استفاده می‌شود اما تقویم هجری شمسی، تقویم رسمی ایران بوده و تمام مصوبات رسمی کشور بر مبنای تقویم شمسی است.
تاریخچه باستانی تقویم ایران به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
در سال ۴۵۸ هجری شمسی این قوانین تعیین تقویم به دستور ملک شاه سلجوقی در تقویم «جلالی» تدوین شد اما قبل از آن لحظه تحویل سال به این صورت نبود؛ آغاز بهار و آغاز پاییز بسیار اهمیت داشت و جشن‌ها و مراسم خاصی در میان ایرانیان باستان بر پا می‌شده است.
همچنین قبل از این دوره تقویم ما ۳۶۵ یا ۳۶۶ شبانه روزی بوده به طوری که ۱۲ ماه ۳۰ روزی استفاده می‌شده و پنج یا شش شبانه روز اضافی برای پاسداشت جشن‌های نوروزی بوده یعنی از روزهای ۲۴ اسفند ماه عید نوروز شروع می‌شد و اول فروردین مردم به سر کار می‌رفتند و در آن زمان بدون محاسبه لحظه تحویل سال به طور قراردادی از قاعده کبیسه نظیر آنچه در مورد تقویم میلادی صادق است، استفاده می‌شد.
نحوه محاسبات تقویم ما چگونه است و چقدر دقیق انجام می‌شود؟
همان‌طور که برای محاسبه زمان حرکت یک جسم متحرک نیاز به نقطه مبدأ داریم که بدون آن دوره حرکت دقیقاً به دست نمی‌آید برای تعیین حرکت خورشید نیز باید از نقطه مبدایی تحت عنوان نقطه اعتدالین استفاده کنیم. نقطه اعتدالین یا دایره البروج به هر یک از دو نقطه تقاطع مسیر ظاهری سالانه خورشید با استوای سماوی (امتداد استوای زمین تا آسمان شب) گفته می‌شود که شامل اعتدال فروردین (بهاری) و اعتدال مهر (پاییزی) است.
در دو نیمکره، فصول برعکس هم هستند مثلاً اعتدال بهاری در نیمکره شمالی مقارن با اعتدال پاییزی در نیمکره جنوبی است که بنابراین مبدأ حرکت برای محاسبه زمان حرکت خورشید نقطه اعتدال فروردین نیمکره شمالی است. از این لحظه محاسبات شروع می‌شود و زمانی که خورشید دوباره به این نقطه برسد (از مبدأ تا مبدأ) یک دور گردش آن تمام و سال جدید آغاز می‌شود.
لحظه تحویل سال و روز اول فروردین را در تقویم‌ها چگونه محاسبه می‌کنند؟
لحظه تحویل سال همان لحظه رسیدن خورشید به مبدأ حرکت آن است که نقطه اعتدال فروردین می‌باشد و طبق محاسبات هرگاه فاصله خورشید از نقطه اعتدالی، برابر با صفر شود، سال تحویل می‌شود. سال بیش از ۳۶۵ شبانه‌روز است و روز ۲۹ اسفند هر سال فاصله خورشید از نقطه اعتدال محاسبه می‌شود. برای چند روز بعد هم حساب می‌شود که هر بار برابر صفر شود.همچنین اگر لحظه تحویل سال بعد از لحظه ظهر (حدود ۱۲ و ۷ دقیقه) باشد فردای آن، روز اول فروردین است. به دلیل نوع محاسبه و استفاده از لحظه تحویل سال در تقویم هجری شمسی، این تقویم در میان ۴۰ تقویم موجود در جهان به عنوان دقیق‌ترین تقویم مطرح است.
منبع: عصر ایران – معصومه جوادی نسب
