الهام بهروزی
بوشهر از شهرهای تاریخی ایران است که به عقیده تاریخ‌نگاران نمی‌توان به‌طور دقیق در خصوص پیشینه تمدنی آن سخن گفت.
طبق گفته برخی از تاریخ‌نگاران متاخر، پیشینه تاریخی تمدن بوشهر به چندین هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. البته نمی‌توان به صراحت معلوم کرد که این بندر در چه زمانی در عرصه تاریخ ظاهر شده و چه قوم یا تمدنی سنگ بنای نخستین آن را گذاشته است؛ اما در زمان ایلامی‌ها، در حدودی که امروز به بوشهر معروف است، شهری بزرگ و با عظمت بنا شده که «لیان» نام گرفته؛ لیان در زمان ایلامی‌ها جزء استان «شیریهوم» بوده که به‌عنوان بندری اقتصادی مورد توجه قرار می‌گیرد.
در این میان، یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که لیان از نظر سیاسی، مذهبی و فرهنگی نیز شهری حائز اهمیت بوده است که این ادعا را بعدها باستان‌شناسان با کشف کتیبه‌های الهه مقدس «کی‌ری‌ریشا» و رمزگشایی آن‌ها از سوی عبدالمجید ارفعی، زبان‌شناس برجسته کشورمان و همچنین ساخت و تعمیر معابدی در لیان به امر برخی از پادشاهان عیلام در دوره میانه (۱۴۵۰-۱۱۲۰ق.م) اثبات کردند. طبق کاوش‌ها و مطالعات تاریخی و آرکئولوژی با حمله آشوری‌ها و سقوط ایلام نو، لیان هم از رونق و شکوفایی می‌افتد.
اما از رونق افتادن این بندر، مانع این نشد که نام لیان در عصر ایلامی‌ها گمنام و ناشناخته بماند. با حفاری‌ها و کاوش‌های موریس پزار، باستان‌شناس فرانسوی در سال ۱۹۱۳ میلادی در محل تل پی تل، امامزاده و شبزآباد آجرنوشته‌هایی کشف شد که نام لیان بر آن‌ها حک شده بود و همین کشف، زمینه‌ای برای شناسایی تاریخ تمدنی بوشهر و شناخته‌شدن بندری به نام لیان شد که بر بخشی از این شبه‌جزیره منطبق شده بود.
این کاوش‌ها ادامه یافت و کشفیات تاریخی بیشتری به دست آمد که یکی از آن‌ها گورستان شغاب بود که در سال ۱۳۷۷ کشف شد و در همان سال در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. متاسفانه بخش‌هایی از این گورستان تاریخی که امروزه در محدوده پارک شغاب واقع شده، از سوی شهرداری برای ایجاد فضای سبز و توسعه پارک تخریب شده است که البته با ورود اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر به این موضوع، جلوی تخریب‌های بیشتر شهرداری گرفته شد.
اسماعیل سجادی‌منش، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان که در دوره مدیریت سه‌ساله‌اش در میراث فرهنگی، اهتمام ویژه‌ای برای از سرگیری کاوش‌های باستان‌شناسی به‌منظور بازنمایی تاریخ و تمدن استان بوشهر و خلیج فارس داشته، با طراحی و جانمایی المانی، کوشید تا هویت و ارزش تاریخی این گورستان را به همگان یادآوری کند؛ گورستانی که اکنون در تاریخ آن تردیدهایی وجود دارد، برخی از مورخان و باستان‌شناسان بر این باورند که این گورستان به دوره ایلامی‌ها برمی‌گردد و برخی هم می‌گویند احتمال دارد متعلق به دوران ساسانیان و اشکانیان باشد. به هر روی، این گورستان به هر دوره‌ای که تعلق داشته بود، سند و اثری است که پرده از تاریخ تمدنی بوشهر برمی‌دارد.
یک پژوهشگر حوزه تاریخ که مطالعاتی را درباره گورستان شغاب انجام داده است، ابتدا با اشاره به سابقه تمدنی ایران به بامداد جنوب گفت: ایران و به‌دنبال آن سواحل و جزایر خلیج فارس هزاران سال تاریخ و فرهنگ را در درون خود داده‌است. جای‌جای این خاک اهورایی اصالت است و هویت؛ هویتی که قوام‌بخش وحدت و یکپارچگی سرزمینی است. بی‌دلیل نیست که ایران به گمان باستان‌شناسان و مورخان در کنار تمدن‌های کهنی چون بین‌النهرین، مصر و چین از سرزمین‌های متمدن جهان به‌شمار می‌رود. از این‌رو، بایستی قدمت تمدنی سواحل خلیج فارس به ویژه بندر بوشهر را در یک پیوستگی خاص با فلات مرکزی ایران تعریف کرد.
مجتبی محمدی که در حال حاضر دانشجوی دکتری رشته تاریخ در دانشگاه خلیج فارس است، ادامه داد: شکلگیری کانون‌های فرهنگی و تمدنی در خلیج فارس و بوشهر را می‌توان تا حدود زیادی تحت تأثیر رونق تمدن‌های بین النهرین و قدرت‌هایی چون آشور در عراق امروزی و ایلام دانست. آثار و مدارک تاریخی و باستان‌شناسی، از دوران ایلامی‌ها و توجه آن‌ها به خلیج فارس حکایت می‌کند. حتی در برخی از منابع آمده که ایلامی‌ها خلیج فارس را مادری مقدس می‌دانسته‌اند.
به گفته وی، توجه ایلامی‌ها به خلیج فارس در دوران امپراتوری‌های پس از آن‌ها نیز ادامه یافته و در دوران هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان به اوج خود رسیده است. امروزه آثار تمدنی موجود در بندر بوشهر بسته به توجه قدرت‌های آن زمان و در برهه‌های تاریخی متفاوت است.
برای مثال، آثار و بقایای موجود در هلیله نشان از حضور نخستین سکونتگاه‌های انسانی در هزاره‌های پیش از میلاد در این نقطه دارد یا شهر لیان در عصر ایلامی‌ها در جنوب بوشهر و منطقه تل‌پی‌تل در جوار موزه منطقه‌ای خلیج فارس امروزی و معبد ایلامی کی‌ری‌ریشا واقع بوده است که شناسایی و رمزگشایی از این معبد نیازمند یک کار تیمی و نگاه و باور علمی به موضوع کاوش در این محوطه باستانی و تاریخی است؛ چراکه با کاوش در این معبد چه بسا ناگفته‌های بسیاری از تاریخ و فرهنگ مذهبی بوشهر در عصر ایلامی‌ها که از قضا دولتی مذهبی نیز بوده است، آشکار شود.
محمدی سپس گورستان شغاب را دیگر اثر تاریخی موثر در شناخت تاریخ تمدنی بوشهر دانست و تصریح کرد: این گورستان در محوطهای نزدیک به دانشگاه خلیج فارس و پارک شغاب واقع شده است. گمانه‌زنی‌ها در مورد وجه تسمیه نام این گورستان متفاوت است و به‌صورت دقیق نمی‌توان گفت که نام «شغاب» از چه چیزی گرفته شده و علت نامگذاری آنچه بوده یا این گورستان متعلق به چه دوره‌ای است. در کاوش‌های اولیه ای که در دهه قبل به همت باستان‌شناسان خارجی و بعدها داخلی صورت گرفت، قدمت این قبرستان را به دوران ایلامی‌ها منتصب کرده‌اند.
این پژوهشگر حوزه تاریخ خلیج فارس و جنوب کشور با اشاره به مورخانی که در آثار خود به گورستان شغاب اشاره کرده‌اند، گفت: از مورخان داخلی افرادی چون فرصت‌الدوله شیرازی در سال ۱۳۰۳ه.ق /۱۸۸۹م و محمدحسن‌خان اعتمادالدوله وزیر انطباعات عصر ناصری در کتاب مرآت‌البلدان به قبرستان شغاب، گورهای موجود در آن و خمره‌هایی که از آن دوران بر جای مانده است، اشاره‌هایی کرده‌اند. علاوه بر مورخان داخلی در سال ۱۲۹۳ه.ق /۱۸۷۶م پژوهشگری آلمانی به نام دکتر آندریاس از نخستین کسانی است که دست به مطالعه علمی و کاوش در محوطه قبرستان شغاب در بوشهر می‌زند. وی که درصدد رازگشایی از قبرستان شغاب بوشهر بوده است، سلسله اقداماتی در این زمینه به عمل می‌آورد. در همان روزهایی که دکتر آندریاس آلمانی مشغول کاوش در بوشهر و قبرستان شغاب بود، میرزا حسن حسینی فسایی، مورخ و سیاح معروف وارد بوشهر شد و از کاوش‌های این آلمانی در شغاب دیدن کرد.
به گفته محمدی، نکته منفی کار آندریاس آلمانی اینجاست که این فرد هیچ گزارشی از کار خود ارائه نداد و حتی آجنوشتههایی را که از این منطقه بهدست آورده بود نیز به شخصی ارمنی و متنفذ به نام«ملکم ارمنی» فروخت که از سرنوشت آن خبری نیست. بعدها مارسل دیولافوا و موریس پزار فرانسوی نیز از قبرستان شغاب بازدید و مجموعه گزارش‌هایی را نیز منتشر کردند. موریس پزار قدمت این قبرستان را به دوران ایلامی‌ها می‌رساند؛ به طوری که برخی از کتیبه‌ها و آثاری کهبه همت پزار کشف شده‌اند، امروزه در موزه لوور پاریس قرار دارد.
وی با تاکید بر اینکه تا مدت‌ها پس از پزار، کاوشی در قبرستان شغاب صورت نگرفت، یادآور شد: تا اینکه تیمی علمی با سرپرستی زنده‌یاد دکتر سرافراز در کنار باستان‌شناسانی چون نصرالله ابراهیمی، حمید زارعی و علی بازیار از اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر مشغول به بررسی علمی در محوطه باستانی شغاب شدند که به یافته‌های جدیدی در این باره دست پیدا کردند.
محمدی با اشاره به اینکه پس از آن دکتر فرهاد رهبر که از باستان‌شناسان بنام معاصر است، کاوش‌ها و بررسی‌های علمی در مورد قدمت و دوره‌بندی گورستان شغاب انجام داد که تا حدودی پرده از رازهای این محوطه باستانی گشود، گفت: نوع تدفین که تدفین خمره‌ای بود و همچنین جنسیت متوفی‌ها و طبقه‌بندی اجتماعی آن‌ها از این کاوش‌ها به خوبی مشخص شده است. این یافته موید این است که این گورستان به طبقات پایین جامعه تعلق داشته است.
این پژوهشگر و نویسنده سپس به فرضیه جدیدی که در مورد قدمت تاریخی این محوطه باستانی مطرح شده و از یک سال پیش در حال بررسی و مطالعه قرار گرفته، اشاره و خاطرنشان کرد: در جدیدترین کاوشی که در سال‌های اخیر از سوی پژوهشگاه وزارت میراث فرهنگی به سرپرستی دکتر مصطفی ده‌پهلوان صورت گرفته، بر اساس یافته‌های موجود در این قبرستان این گمانه مطرح شده که به احتمال فراوان قدمت این قبرستان به عصر اشکانیان و ساسانیان می‌رسد. نتیجه نهایی کاوش‌های این تیم باستان‌شناسی را مجموعه آزمایش‌های تراکم استخوان که از تعدادی از اسکلت‌های موجود در قبرستان برداشته شده است، در روزها و ماه‌های پیش رو مشخص خواهد کرد.
محمدی با اشاره به اهمیت کاوش‌های صورت‌گرفته در بازنمایی بخشی از هویت تاریخی و تمدنی بوشهر و خلیج فارس، تاکید کرد: بدون شک کاوش‌های اخیر در محوطه باستانی شغاب از جهات مختلف برای تاریخ و فرهنگ بوشهر و خلیج فارس که نمایانگر زندگی و سکونت در این بندر تاریخی و همچنین قدمت فرهنگ شهرنشینی در بوشهر است، دارای اهمیت فراوان است.
به راستی که می‌توان این محوطه باستانی را به موزه‌ای بدون سقف در بوشهر تشبیه کرد که بیانگر هویت تاریخی و باستانی این بندر کهنسال در پهنه نیلگون خلیج فارس است.
