درباره علل ایجاد و رشد سرطان، دانش محققان روز به روز بیشتر می‌شود و همواره در جستجوی راه‌های تازه‌تر و بهتری برای پیشگیری، تشخیص و درمان سرطانها هستند.
سرطان از تکثیر بیش از حد سلول‌های بدن که واحدهای ساختمانی بافت‌ها هستند، ایجاد می شوند و بافت‌ها اندام‌های بدن را می‌سازند. در شرایط عادی سلول‌ها، با توجه به نیاز بدن، رشد کرده تقسیم می‌شوند تا سلول‌های جدیدی بسازند و هنگامی‌که سلول‌های پیر شده می‌میرند، سلول‌های جدید جایگزین آنها می‌گردند.
اما گاهی، در این روند منظم، اختلال ایجاد می‌شود؛ یعنی سلول‌های جدید زمانی که بدن به آنها نیاز ندارد تولید می‌شوند و سلول‌های قدیمی‌هم در زمانی‌که باید، از بین نمی‌روند؛ این سلول‌های اضافی اغلب تشکیل توده‌ای از بافت را می‌دهند که تومور نامیده می‌شود.
این تومورها می‌توانند خوش‌خیم یا بدخیم باشند. تومورهای خوش‌خیم، سرطانی نیستند.
- این غدد به‌ندرت خطر جانی دارند.
- به‌طور کلی می‌توان آنها را برداشت و اغلب دوباره رشد نمی‌کنند.
- به‌طور کلی سلول‌های آن به بافتهای مجاور خود حمله نمی‌کنند.
- سلول‌های این غدد به دیگر بخش‌های بدن منتشر نمی‌شوند.
و اما تومورهای بدخیم (سرطانی)
- جدی‌تر از تومورهای خوش‌خیم هستند و معمولاً خطر جانی هم دارند.
- در بیشتر موارد می‌توان آنها را برداشت، اما گاهی دوباره رشد می‌کنند.
- سلول‌های آنها می‌توانند به بافت‌ها و اندام‌های مجاور خود حمله کرده به آنها نیز آسیب برسانند.
- سلول‌های غدد بدخیم می‌توانند از یک قسمت به دیگر اندام‌های بدن منتشر شوند. سلول‌های سرطانی می توانند از تومور اصلی جدا شده و وارد جریان خون یا دستگاه لنفاوی شوند؛ این سلول‌ها می‌توانند به دیگر اندام‌ها حمله کرده تومورهای جدیدی تشکیل دهند و به آن اندام‌ها آسیب برسانند. انتشار سرطان، به سایر بافتهای بدن متاستاز (Metastasis) نام دارد.
نامگذاری بیشتر سرطانها براساس نام اندامی است که سرطان در آن به‌وجود می‌آید. برای مثال، سرطان ریه در ریه و سرطان پستان در پستان به‌وجود می‌آید. لنفوم، سرطانی است که در دستگاه لنفاوی و لوسمی، سرطانی است که در گلبول‌های سفید خون به‌وجود می‌آید.
وقتی سرطان به قسمت دیگری از بدن منتشر شود و در آن تومور جدیدی به‌وجود آورد، تومور جدید دارای همان نوع سلول‌های سرطانی و همنام تومور اولیه است. برای مثال، اگر سرطان پروستات به استخوان‌ها منتشر شود، سلول‌های سرطانی استخوان‌ها در حقیقت همان سلول‌های سرطانی پروستات هستند و نام بیماری، سرطان پروستات متاستاتیک است و نه سرطان استخوان، به همین دلیل روش درمانی آن، روش درمان سرطان پروستات است، نه سرطان استخوان. پزشکان گاهی تومور جدید را «بیماری دوردست» یا بیماری متاستاستیک نیز می‌نامند.
عوامل خطر (Risk Factors) ابتلا به سرطانها:
در بیشتر موارد، پزشکان نمی‌توانند دلایل ابتلا به سرطان را توضیح دهند، اما تحقیقات نشان می‌دهد برخی عوامل خطر مشخص، احتمال ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهند. در زیر به برخی از عوامل خطر رایج این بیماری می پردازیم:
۱) کهولت سن: کهولت سن مهم‌ترین عامل ایجاد سرطان است و بیشتر سرطانها در افراد بالای ۶۵ سال اتفاق می‌افتد؛ اما در عین حال افراد در هر سنی، حتی کودکی، نیز ممکن است مبتلا به سرطان شوند.
۲) دخانیات: بنابر تحقیقات وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، سالانه ۵۰ هزار مورد مرگ و میر ناشی از استعمال دخانیات در ایران رخ می‌دهد.
استفاده از محصولات تنباکو و یا قرار داشتن پیوسته در معرض دود آن (قرار داشتن در محیط و بودن در معرض دود غیر مستقیم) خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد.
استفاده از دخانیات بدون دود نیز (تنباکوی استنشاقی یا جویدنی) خطر ابتلا به سرطان دهان را، افزایش می‌دهد.
۳) اشعه خورشید: قرار گرفتن طولانی در معرض تابش و اشعه ماوراء بنفش خورشید، موجب پیری زودرس پوست و آسیب‌دیدگی آن شده و ممکن است به سرطان پوست منجر شود. بنابراین پزشکان به افراد تمام سنین توصیه می‌کنند که کم‌تر در معرض تابش مستقیم نور خورشید و یا اشعه فرابنفش خورشید قرار گیرند:
- اجتناب از خورشید نیمروزی (از اواسط صبح تا اواخر بعد از ظهر) شدیداً توصیه شده، همچنین بهتر است خود را از اشعه فرابنفش، که از شن، آب، برف و یخ منعکس می‌شود، نیز محافظت کنید. پرتوی فرابنفش می‌تواند از لباس‌های نازک، شیشه خودرو و پنجره‌ها عبور کند.
- از پیراهن‌های آستین بلند، شلوارهای بلند، کلاه لبه‌دار و عینک‌های آفتابی با لنز جاذب فرابنفش استفاده کنید.
- استفاده از کرم‌های ضد آفتاب می‌تواند از ابتلا به سرطان پوست جلوگیری کند، به‌خصوص کرم‌هایی با فاکتور محافظتی در برابر خورشید حداقل ۱۵٫ اما استفاده از کرم‌های ضدآفتاب نمی‌تواند به اندازه قرار نگرفتن در معرض آفتاب و پوشیدن لباس مناسب از پوست محافظت کند. همچنین از لامپ‌ها و دستگاه‌های برنزه کننده استفاده نکنید؛ زیرا زیان آنها دست کمی‌از آفتاب ندارد.
۴) تشعشع یونیزان: تشعشع یونیزان می‌تواند موجب آسیب‌دیدگی سلول‌ها و ابتلا به سرطان شود. اینگونه تشعشعات، پرتوهایی هستند که از فضای خارج جو زمین، از غبار رادیواکتیو، گاز رادون (Radon)، اشعه ایکس و یا منابع دیگر ایجاد می‌شوند. غبار رادیواکتیو ممکن است ناشی از حوادثی باشد که در نیروگاههای برق هسته‌ای اتفاق می‌افتد و یا در روند تولید، آزمایش یا استفاده از سلاح‌های هسته‌ای به‌وجود می‌آید. خطر ابتلا به سرطان، به‌ویژه سرطان خون، تیروئید، پستان، ریه و معده در افرادی که در معرض غبار رادیواکتیو قرار دارند، افزایش می‌یابد. رادون نوعی گاز رادیواکتیو بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌مزه و منشأ آن خاک و سنگ است؛ افرادی که در معادن کار می‌کنند ممکن است در معرض گاز رادون قرار بگیرند. افرادی که در معرض استشمام گاز رادون قرار دارند، در خطر ابتلا به سرطان ریه هستند. فرآیندهای پزشکی یکی دیگر از منابع معمول تشعشع هستند:
- پزشکان از تشعشعات (پرتوی ایکس با میزان پایین) برای تصویربرداری داخلی بدن استفاده می‌کنند. این تصاویر به تشخیص شکستگی استخوان و شناخت دیگر مشکلات بدن کمک می‌کند.
- همچنین پزشکان از پرتودرمانی (تشعشات در دوز بالا که از دستگاه‌های بزرگ یا مواد رادیواکتیو ساطع می‌شوند) برای درمان سرطان استفاده می‌کنند.
خطر ابتلا به سرطان از اشعه x با دوز کم بی‌نهایت پایین است. اما این خطر در پرتودرمانی سرطانها کمی بیشتر است.
۵) مواد شیمیایی خاص و دیگر مصنوعات : شاغلین بعضی مشاغل، مانند نقاش‌ها، کارگران ساختمانی و شاغلین در صنایع شیمیایی، بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان قرار دارند. مطالعات نشان داده که کار و تماس با آزبست (پنبه نسوز)، بنزن، بنزیدین، کادمیوم، نیکل یا وینیل کلراید می‌تواند موجب ابتلا به سرطان شود. برای کاهش تماس با فرآورده‌های زیان‌بار، چه در محل کار و چه در منزل، دستورالعمل‌ها و نکات ایمنی مربوط به آنها را با دقت مورد توجه قرار دهید. اگرچه خطر ابتلا در کارگرانی که سال‌ها با این مواد در تماس بوده اند بیشتر است، اما بهتر است هنگام کار با فرآورده‌های دفع آفات، روغن موتور سوخته، رنگ، حلال‌ها و دیگر مواد شیمیایی در منزل نیز احتیاط کنید. همچنین تاثیر استفاده از برخی سموم، استفاده بیش از حد از آفت کش ها و کودهای شیمیایی، ظروف یکبار مصرف، اسباب بازیها و مواد غذایی کپک زده، فرآوری شده، روغن جامد و … نیز می توانند چنین خاصیتی داشته باشند.
۶) برخی از ویروس‌ها و باکتری‌ها: برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها ممکن است خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهند:
- ویروس پاپیلومای انسانی: ابتلا به HPV یا ویروس پاپیلومای انسانی یکی از دلایل اصلی سرطان دهانه رحم است؛ همچنین در ابتلا به دیگر سرطانها نیز یکی از عوامل خطر به حساب می‌آید.
- ویروس‌های هپاتیت B و C: سرطان کبد ممکن است سال‌ها بعد از ابتلا به هپاتیت B و C بروز کند.
- ویروس HIV : ویروسی است که باعث بیماری ایدز می‌شود. در افراد مبتلا به HIV خطر ابتلا به سرطان‌هایی مانند خون و نوع نادری از سرطان به نام سارکوم کاپوزی افزایش می‌یابد.
- هلیکوباکترپیلوری: این باکتری می‌تواند موجب زخم معده و همچنین سرطانهای معده و لنفوم جدار معده شود.
برای پیشگیری از ابتلا به سرطانهای این گروه، از داشتن روابط جنسی نامطمئن و استفاده از سرنگ مشترک جداً خودداری کنید. زیرا داشتن روابط جنسی با فردی که مبتلا به ویروس پاپیلومای انسانی است، ممکن است شما را نیز به این ویروس مبتلا کند. همچنین ممکن است از این طریق و یا استفاده از سرنگ مشترک به هپاتیت B، هپاتیت C یا HIV مبتلا شوید. بهتر است برای پیشگیری از ابتلا به هپاتیت B، خود را واکسینه کنید. اگر ناراحتی معده دارید، به پزشک مراجعه کنید؛ زیرا ابتلا به عفونت هلیکو باکتر پیلوری معده، قابل تشخیص و درمان است.
۶) برخی هورمون‌ها : ممکن است پزشکان برای مشکلاتی مانند گُر گرفتگی، خشکی واژن و پوکی استخوان که احتمالاً در دوران یائسگی(Menopause) ایجاد می‌شوند، برخی هورمون‌ها (مثلاً استروژن به تنهایی یا استروژن به همراه پروژسترون) را به خانمها تجویز کنند؛ اما مطالعات نشان داده که هورومون درمانی مربوط به یائسگی ممکن است عوارض جانبی خطرناکی هم داشته باشد. هورمون‌ها می‌توانند خطر ابتلا به سرطان پستان، سکته قلبی، سکته مغزی یا لخته شدن خون را نیز افزایش دهند. بنابراین زنانی که در دوران یائسگی قصد هورمون‌درمانی دارند، بهتر است قبلاً با پزشک خود درباره فواید و زیان‌های این روش خاص مشورت کنند.
۷) سابقه ابتلا به سرطان در خانواده : برخی تغییرات ژنتیکی که موجب افزایش خطر ابتلا به سرطان می‌شود، می‌تواند ارثی باشد و از والدین به فرزندان منتقل شود؛ این مشکل از بدو تولد در تمام سلول‌های بدن نوزاد وجود دارد.
معمولاً سرطان از نسلی به نسل دیگر منتقل نمی‌شود؛ با این وجود، ابتلا به برخی از انواع سرطانها در بعضی خانواده‌ها بیشتر است. برای مثال، ملانوم و سرطانهای پستان، تخمدان، پروستات و روده بزرگ ممکن است در خانواده‌ای به شکل ارثی وجود داشته باشد.
۸) الکل : مصرف طولانی مدت مشروبات الکلی، خطر ابتلا به سرطانهای دهان، حلق، مری، حنجره، کبد و پستان را افزایش می‌دهد. هر چه میزان مصرف بالاتر باشد، خطر ابتلا نیز بیشتر می‌شود؛ در صورتی‌که فرد الکلی دخانیات نیز مصرف کند، خطر بروز بیشتر این سرطانها افزایش می‌یابد.
۹) رژیم غذایی نامناسب، کمبود فعالیت بدنی یا اضافه وزن: افرادی که رژیم غذایی نامناسب، تحرک بدنی کم و یا اضافه وزن دارند، بیشتر در خطر ابتلا به انواع خاصی از سرطان ها هستند؛ به‌عنوان مثال، مطالعات نشان می‌دهد افرادی که رژیم غذایی پر چرب دارند، از نظر ابتلا به سرطانهای روده بزرگ، رحم و پروستات بیشتر در خطر ابتلا قرار دارند. فعالیت بدنی کم و اضافه وزن نیز از جمله عواملی هستند که خطر ابتلا به سرطانهای پستان، روده بزرگ، مری، کلیه و رحم را افزایش می‌دهند. داشتن رژیم غذایی سالم، فعالیت بدنی منظم و داشتن وزن متعادل می‌تواند تا مقدار زیادی خطر ابتلا به سرطان را کاهش دهد. یک رژیم غذایی سالم، شامل غذاهایی است که سرشار از فیبر، ویتامین و مواد معدنی باشد. این رژیم شامل نان‌های سبوس دار (تهیه شده از آرد کامل)، حبوبات و مصرف حداقل ۵ وعده میوه و سبزیجات، در روز است؛ همچنین در این رژیم باید مصرف غذاهای پرچرب (مانند کره، شیر پر چرب، غذاهای سرخ شده و گوشت قرمز) محدود شود.
همچنین فعالیت بدنی به کنترل وزن و کاهش چربی بدن کمک می‌کند. بیشتر متخصصان معتقدند فعالیت متعادل بدنی (مانند پیاده روی سریع) ، هفته‌ای ۵ روز یا بیشتر و دست کم به مدت ۳۰ دقیقه، برای بزرگسالان بسیار مفید است.
بنابراین همه افراد می‌توانند با اجتناب از عوامل خطر فوق، حتی‌المقدور بیشتر از خود در مقابله با خطرات احتمالی سرطان محافظت نمایند.
در گزارش بعدی به برخی علائم سرطان و روشهای غربالگری برخی از سرطانهای شایع کشوری اشاره خواهیم کرد……. . منبع: موسسه تحقیقات، آموزش و پیشگیری از سرطان
