نقش رسانه ها در میزان رضایت از زندگی – گودرز هوشمند

مقاله :‌« نقش رسانه ها در میزان رضایت از زندگی » به قلم گودرز هوشمند : قبل از این که به رسانه های امروزی و نقش آنها در شاد نگه داشتن جوامع بپردازیم، بیایید سفری داشته باشیم به هزاران سال پیش؛ زمانی که انسان های نخستین، به نوعی با حرکات دست و صورت و بدن خود و یا با بهره گیری از نشانه های پیرامون خود، با یکدیگر و با محیط اطراف، ارتباط برقرار می کردند. کم کم و با افزایش تجربه و مهارت، سرانجام، انسان نئاندرتال» توانست برای اوّلین بار، شروع به برقراری نوعی ارتباط کلامی بسیار ابتدایی ـ که بیشتر به صورت فریاد زدن بودـ، با همنوعان خود کند.

این روند، تا حدود پنج ـ شش هزار سال قبل ادامه یافت تا این که زبانی کاملاً توسعه یافته، به وجود آمد.۲ پس از آن بود که دنیای جدیدی از روابط و کُنش های عمیق اجتماعی، بین انسان ها با یکدیگر، شکل گرفت و انسان ها توانستند با به کارگیری کلمات، به بیان احساسات و عواطف خود نسبت به همنوعان و به اشتراک گذاشتن آگاهی ها و تجربه های خود با دیگران بپردازند و این تجربیات را از طریق گفتگو و سینه به سینه، به نسل های بعد، منتقل کنند.

 

تأثیر این رابطه شفاهی، به حدّی بود که کم کم، باعث پیدایش اسطوره ها و افسانه هایی کهن در میان اقوام مختلف گردید که در اداره جامعه و تصمیم گیری های اجتماعی و فردی افراد، نقش بسیار مهمّی را بازی می کردند، به طوری که می توان گفت تا سال های متمادی، پایه و اساس زندگی فردی و اجتماعی آدمی، بر پیروی از این اندیشه ها و تجربیات گذشتگان، شکل می گرفت و این تجربیات، در تمام جوانب زندگی آنها رسوخ کرده بود.

این گفتگوی چهره به چهره بین انسان ها و نسل ها، ادامه داشت تا زمانی که وسیله ارتباطی جدیدی به نام خط» اختراع شد و آدمی توانست با آن، افکار و اندیشه های خود را از حالت گفتاری، به صورت نوشتاری و قابل دیدن برای دیگران درآورد. شاید بتوان مهم ترین ویژگی خط را نسبت به گفتار، ماندگاری بیشتر و بُرد زیاد آن دانست، به طوری که انسان های بیشتری می توانستند با نوشتار» ارتباط برقرار کنند تا کلام»؛ انسان هایی که شاید کیلومتر ها و یا قرن ها دورتر از مکان و زمانی بودند که آن نوشته، شکل گرفته بود و هرگز حتّی صدا و چهره کسی که نوشته های او را می خواندند، نشنیده و یا ندیده بودند.

بدین ترتیب، شیوه ارتباط بین انسان ها، از حالت درون گروهی (درون قبیله ای) به حالت برون گروهی (برون قبیله ای) در آمد و با گسترش دامنه ارتباط، امکان انتقال تجربیات و آموخته های بشری، به تعداد بیشتری از مخاطبان، فراهم گردید و این جریان، در سال ۱۴۳۶م، با اختراع صنعت چاپ به وسیله گوتنبرگ، شدّت و عمق بیشتری یافت.

انسان که تا بدین جا بر بُعد مکانی ارتباط با دیگران غلبه پیدا کرده بود، در جستجوی آن بود که بتواند بُعد زمان را هم از پیش رو بردارد، به طوری که هر لحظه که اراده کند، بتواند با دیگرانی که کیلومترها با او فاصله دارند، ارتباط برقرار کند؛ کسانی که نه آنها را دیده و نه می شناسد.

و سرانجام با اختراع رادیو به وسیله مارکُنی و با افتتاح اوّلین فرستنده رادیویی (در سال ۱۹۲۰م، در لندن)، انسان توانست به این آرزوی دیرین خود هم دست پیدا کند و هم زمان از طریق رادیو، تلویزیون، ماهواره، اینترنت و… با میلیون ها نفر در سراسر جهان، ارتباط برقرار سازد.

این گونه بود که وسایل ارتباط جمعی (رسانه ها)، شکل گرفتند و به مرور زمان، وارد زندگی انسان ها شدند و جایگاه خود را به عنوان یکی از تأثیرگذارترین عوامل در زندگی بشر عصر جدید، تثبیت کردند.

 

کارکردهای اجتماعی وسایل ارتباط جمعی

اگر بخواهیم به نقش رسانه ها در شاد نگه داشتن جوامع بپردازیم، ابتدا باید با نقش های اجتماعی وسایل ارتباط جمعی آشنا شویم و بعد، تأثیر هر کدام از آنها را در ایجاد احساس رضایت از زندگی مخاطبانشان بررسی کنیم.

۱٫ وظیفه خبررسانی

انسان، موجودی بسیار کنجکاو و جستجوگر است و یکی از مهم ترین نیازهای او، نیاز به آگاهی یافتن از آخرین رویدادها و اتّفاقاتی است که در محیط پیرامونش رخ می دهند و همیشه به دنبال اخبار و مطالب و ایده های نو است.

پیش ترها که رسانه های پیشرفته امروزی در کار نبودند، انسان ها، با آتش و دود و چاپار و… اطّلاعات ضروری و مورد نیاز خود را ردّ و بدل می کردند؛ امّا رسانه های جدید، با انتشار تازه ترین اخبارِ دورترین نقاط دنیا، حتّی در کمتر از چند ثانیه پس از وقوع آنها، از یک سو، احساس کنجکاوی انسان را برطرف می کنند و از سوی دیگر، با تأثیرگذاری در تصمیم گیری ها، به او کمک می کنند تا با شناختی کامل تر از اوضاع و شرایط عمومی جامعه و حتّی جهان، بهتر بتواند نیازهای فردی و جمعی خود را مرتفع سازد، در برابر دیگران، راه و رسم شایسته تری را در پیش بگیرد و قضاوت های درست تری داشته باشد، تا بتواند مسئولیت های فردی و عمومی را با آگاهی کامل به عهده بگیرد.

روزنامه ها و رادیو و تلویزیون ها، با پخش و گسترش اندیشه های نو، در واقع، وجدان اجتماعی افراد را بیدار می کنند و با آشنا ساختن آنان به اهمّیت اجرای برنامه های مهم مملکتی، توجّه سریع و وسیع همگان را به لزوم تحوّلات اساسی (از قبیل: تعدیل ثروت، مبارزه با بی سوادی و گسترش وسایل رفاه اجتماعی)، جلب می کنند و آنان را برای شرکت در زندگی عمومی و دفاع از حقوق فردی و اجتماعی و قبول مسئولیت های بیشتر، آماده می سازند.

در این جا باید به نقش رسانه های آزاد و مستقل در دفاع از حقوق شهروندی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مخاطبان خود، اشاره کرد که در بسیاری از موارد، با بیدارگری افکار عمومی و رساندن اطّلاعات و اخبار مهم ـ که رسانه های دیگر از ارائه آنها به مردم، خودداری می کنندـ، باعث روشنگری در بین مردم می شوند و چه بسا زمینه های احقاق حقوق و توسعه یافتگی ملّت ها را فراهم آورند. اگر به سیر تحوّلات سیاسی دو قرن اخیر توجّه نماییم، مشاهده می کنیم که مطبوعات، در دو قرن گذشته، در مبارزان آزادی خواهی ملل جهان، تأثیر قاطع داشته اند و در میدان این مبارزات، برای طرد استبداد و کسب دموکراسی و رسیدن به حقوق شهروندی، از سلاح های بُرّنده سیاسی بوده اند.۳ برای نمونه، می توان به نقش شب نامه ها، نوارهای صوتی، اطّلاعیه ها و اعلامیه های مردمی (رسانه های در دسترس آن زمان)، در پیروزی انقلاب اسلامی ایران، اشاره نمود. پس رسانه ها، با کمک به ارضای حس کنجکاوی آدمی و کمک به او در کسب موفّقیت های بیشتر در زندگی و رسیدن به آگاهی های حقوقی و سیاسی، به منظور احقاق حقوق خود (در جامعه و جهان)، به نوعی، در ایجاد احساس رضایت بیشتر در زندگی انسان، مؤثّرند.

 

۲٫ وظیفه آموزشی

اگر نیم نگاهی به سیستم سنّتی آموزش داشته باشیم، متوجّه خواهیم شد که آموزش های سینه به سینه ای که از پدران به فرزندان منتقل می شد و یا آموزش های مکتب خانه ای و مدرسه ای و حتّی دانشگاهی، دیگر جوابگوی نیازهای امروز بشر نیستند؛ چرا که عمق و گستره علوم و دانسته های بشر قرن بیست و یکم، آن قدر زیاد شده است که دیگر با چند کتاب و جزوه، نمی توان آنها را منتقل کرد. این جاست که اهمیت وظیفه آموزشی وسایل ارتباطی در جوامع معاصر، مشخّص می شود، به طوری که بعضی از جامعه شناسان، معتقدند که وسایل ارتباطی، با پخش اطّلاعات و معلومات جدید، به موازات کوشش معلّمان و استادان، وظیفه آموزشی انجام می دهند و دانستنی های علمی و فرهنگی و اجتماعی دانش آموزان و دانشجویان را تکمیل می کنند.

البته وظیفه آموزشی وسایل ارتباطی، به دوران تحصیل افراد محدود نمی شود و کسانی که از مدارس و دانشگاه ها فارغ التحصیل می گردند و وارد زندگی اجتماعی می شوند نیز ناچارند برای افزایش و گسترش معلومات خود، همیشه از پیام های وسایل ارتباطی استفاده کنند و بدین ترتیب، وسایل ارتباطی، در عین حال که برای آموزش بسیاری از رشته های علمی به معلّمان و استادان کمک می نمایند، به همراه مدارس و دانشگاه ها و حتّی در بسیاری موارد، خیلی جلوتر از آنها، نقش آموزش همیشگی خود را دنبال می کنند.۴ در ضمن، نمی توان از نقش مشاوره و راهنمایی کارشناسان رسانه های جمعی در مورد افزایش مهارت های زندگی و شغلی افراد و خانواده ها، چشم پوشید. این آموزش ها، با افزایش مهارت های شغلی و آموزش مهارت های زندگی به افراد جامعه، موجب افزایش درآمد و ارتقای سطح زندگی فرد و خانواده، اصلاح روابط بین فردی و خانوادگی، روابط کارگران با کارفرمایان، کارمندان و فروشندگان و کسانی که انواع خدمات اجتماعی را به افراد جامعه ارائه می دهند با مشتریان و ارباب رجوع ها و نیز اصلاح روابط اجتماعی بین عموم مردم با یکدیگر می شوند. مشخّص است که در چنین جامعه ای با این حجم بسیار زیاد اطّلاعات و روابط پیچیده اجتماعی، کسی موفّق تر و شادتر زندگی خواهد کرد که بیشتر از دیگران بداند و در جریان علوم و دانش های روز جامعه زمان خود قرار بگیرد و نیز مهارت های بیشتری برای ارتباط برقرار کردن صحیح با دیگران، در عرصه های مختلف اجتماع داشته باشد. مجلّات تخصّصی، روزنامه ها، شبکه های آموزشی رادیو و تلویزیونی و وب سایت های آموزشی در شبکه جهانی اینترنت، هر کدام به نوبه خود، قسمتی از این آموزش ها را در اختیار مردم قرار می دهند و باعث افزایش سطح دانش و مهارت و اعتماد به نفس آنها و در نهایت، افزایش رضایت آنها از زندگی خواهند شد.

 

۳٫ وظیفه تفریحی و تبلیغی

هنوز هم در بعضی از روستاها، می توان پیرمردانی را مشاهده کرد که در میدان اصلی روستا، دور هم جمع می شوند و از خاطرات گذشته خود و تجربه های تلخ و شیرین زندگی شان، با یکدیگر صحبت می کنند. اینان را می توان بازماندگان استفاده کنندگان نسل اوّل رسانه ها (ارتباطات شفاهی و چهره به چهره) قلمداد کرد که برای پُر کردن اوقات فراغتشان، از گفتگوی مستقیم با یکدیگر استفاده می کردند و خاطرات و تجربیات خود را در جمع، با دیگران به اشتراک می گذاردند و یا احیاناً به بازی های گروهی می پرداختند و گاه برای صله رحم، به دیدار اقوام و آشنایان دور و نزدیک می رفتند تا از نزدیک با آنها ملاقات و صحبت کنند و از این گفتگو و رابطه مستقیم با دیگران، لذّت می بردند. مهم ترین ویژگی این نوع ارتباط، ایجاد و تقویت روحیه جمع گرایی در بین افرادی است که این نوع رابطه را برای تعامل با یکدیگر انتخاب کرده اند.

امّا پس از اختراع چاپ، این روابط جمع گرایانه، کم کم جای خود را به انزواطلبی و فردگرایی دادند؛ چرا که افراد، دیگر مجبور نبودند در جمع دوستان و اقوامشان حضور داشته باشند؛ بلکه برای پُر کردن اوقات فراغتشان، به خواندن روزنامه، کتاب های علمی، رمان و… روی می آوردند و بدین ترتیب، از طریق آشنایی با تجربه نویسندگان آن آثار، خود را در جهان، بزرگ تر و گاه رؤیایی و خیال انگیز، احساس می کردند و از این خیال پردازی ها و تصویرسازی های ذهنی، لذّت می بردند و به نوعی، در فضای رمان ها و مطالبی که خوانده بودند، زندگی می کردند.

پس از سال ۱۹۲۰م، با ورود رادیو و تلویزیون به درون خانه های مردم، دیگر کتاب ها و مطالب روزنامه ها، رونق گذشته خود را از دست دادند و جای خود را به برنامه های سرگرم کننده و تفریحی و آموزشی و خبری مانند: خبرها، گزارش ها و داستان های مصوّر مطبوعات، برنامه های موسیقی و هنری رادیو ها و تلویزیون ها، فیلم های متنوّع تلویزیونی و سینمایی و… دادند که هر روز از هزاران شبکه رادیویی و تلویزیونی، پخش می شدند.

از آن جا که در هر جامعه ای، هنجارهای اجتماعی و دینی و یا حتّی تکنولوژیکی وجود دارد که به انسان، اجازه نمی دهند دست به هر کاری بزند و به نوعی، او را در چارچوب قوانین و مقرّرات، محدود می کنند، مخاطبان رسانه هایی چون رادیو و تلویزیون، می توانند با فرافکنی و همذات پنداری با قهرمانان قصّه ها و فیلم ها، برای مدّتی هر چند کوتاه، خود را به جای آنها قرار دهند و آرزوها و تمایلاتی را که در دل دارند، ولی به خاطر رعایت آداب و رسوم و محرّمات جامعه، از بیان آنها خودداری می کنند، در خارج از فضای ذهن خود، مجسّم ببینند و به نوعی، هنجارشکنی را تجربه کنند و یا با خواندن رمان و یا دیدن فیلم های تخیلی، به آرزوهای دست نیافتنی خود برسند و از آن لذّت ببرند.

به عقیده گروهی از کارشناسان، بعضی از برنامه های رادیو و تلویزیون، حتّی می توانند با انتشار اخبار و داستان های جنایی و پلیسی، بسیاری از بیماری های روانی را که ریشه در عقده های سرکوب شده و تمایلات خشونت آمیز و ناخودآگاه دارند، در افراد جامعه درمان کنند و یا باعث جلوگیری از بروز چنین رفتارهایی در سطح اجتماع شوند.۵

نقش تفریحی و سرگرم کنندگی رادیو و تلویزیون، به حدّی بود که نه تنها توانست اوقات فراغت افراد را پُر کند، بلکه از آن جا که مانند صحبت کردن و خواندن، نیاز به تمرکز زیاد نداشت، خود را به عرصه های کاری افراد هم کشانید و در واقع، به یکی از همکاران انسان عصر مُدرن، تبدیل شد که در موقع کار کردن، آشپزی کردن، رانندگی کردن و…، همواره همراه او بود.

رادیو و تلویزیون، هر چند که به انسان اجازه دادند که خود را در یک فضای اجتماعی مجازی بزرگ تر و در ارتباط با افراد بیشتری احساس کند و از این که جزئی از این جامعه بزرگْ به شمار می اید، احساس رضایت کند؛ امّا از آن جا که به او اجازه نمی دادند که با این توده عظیم مخاطبان، به طور مستقیم ارتباط برقرار کند، قدرت ابراز وجود و اظهار نظر کردن را از او گرفتند و به عبارتی، او را به یک مصرف کننده صِرْف و منفعل، تبدیل کردند که فقط می توانست از هر آنچه در اختیارش قرار می دادند، لذّت ببرد و یا با آنها در درون خود، مخالفت کند. این روند، ادامه داشت تا این که ظهور اینترنت، این انفعال را از بین بُرد و به مخاطب، اجازه داد که بدون محدودیت، با میلیون ها انسان دیگر، با عقاید و اندیشه های متفاوت و حتّی زبان ها و فرهنگ های گوناگون، ارتباط برقرار کند و عقاید و نظرات آنها را بشنود و خودش هم بتواند عقاید و نظراتش را به آنها اعلام کند.

در واقع، این شبکه جهانی اطّلاع رسانی، توانست میدان کوچک روستایی را که در گذشته، پیرمردان در آن جمع می شدند و اوقات فراغتشان را با گفتگو با یکدیگر در آن جا سپری می کردند، به گونه ای وسعت ببخشد که تمام مردم جهان، با هر سن و عقیده و مسلک و زبانی، بتوانند در میدانی به وسعت تمام کره زمین، با یکدیگر به گفتگو بنشینند و از طریق اتاق های گفتگوی مجازی، به خانه های یکدیگر سر بزنند و از اوضاع و احوال اقوام و دوستانی که در شهرها و کشورهای دیگر زندگی می کنند، باخبر شوند و به نوعی، صله رحم مجازی به جا بیاورند. در واقع، اینترنت، مقدّمات شکل گیری دهکده جهانی» را فراهم آورد.

گذشته از کارکردهایی که در بالا به آنها اشاره شد، رسانه ها (مخصوصاً رسانه های ملّی و فراگیر) می توانند با ایجاد نوعی همگونی در جامعه، همسو کردن نظرات و سلایق افراد، جلوگیری از تنش، و ایجاد وحدت و یکپارچگی در دفاع از میهن و تقویت ارزش های اجتماعی در یک جامعه، در ایجاد فضایی همگون و بدون درگیری کمک کنند، که اگر از جنبه های سیاسی و تحمیل تفکّرات گروه حاکم به توده مردم، صرف نظر کنیم، این فضای یکپارچه و همگون، می تواند زمینه ساز نوعی آرامش و آسایش در روابط بین مردم با یکدیگر در سطح اجتماع باشد.

{jcomments on}